Vrouw Holle, Godin van geboorte, dood en onderwereld in de Lage Landen

Vrouw Holle, meer dan een sprookjesfiguur?

Ik vind het geweldig om te beseffen wat een mythologische rijkdom we hebben in ons land. Neem bijvoorbeeld Vrouw Holle. Achter het bekende sprookje schuilt veel meer dan we geleerd hebben op school. Deze figuur is groter en haar geest rijkt dieper dan we kunnen bedenken. Waarom?

Nou, ze is meer dan een sprookjesfiguur uit Grimm. Ze is een oeroude godin van de onderwereld, geboorte en dood, bekend onder namen als Hulda, Holda, Perchta en Bertha. In het Inheems Heidendom van de Lage Landen leeft ze voort als schutsvrouwe en hoedster van zielen.

Daarom heb ik dit artikel geschreven en ja, zonder A.I schrijfhulp (dus niet perfect haha). Dit artikel gaat over haar mythologische oorsprong, folkloristische sporen in Nederland. Maar ook hoe onze voorouders, vanuit hun animistisch wereldbeeld, haar zagen.

En ja, dit is best een lang artikel geworden. Maar dat is deze Vrouw Holle mijns inziens ook waard, want ze is al heel lang verbonden met onze Lage Landen.

De betovering is gebleven

Als jong kind staarde ik eens gefascineerd in een waterput. Ik was daar als klein meisje tijdens een schoolreisje samen met mijn klasgenootjes. En ik wist zeker dat Vrouw Holle daar woonde en dat ik haar vast zou ontmoeten. In de verte hoorde ik nog de stemmen van de kinderen die weer weg renden. Maar ik bleef daar en tuurde gefascineerd in het donkere water van de put. De mossige wand van de put rook vochtig. Totdat de stem van de juf die mij kwam halen, mij weer uit dat moment haalde. Maar de betovering bleef.

En nu, jaren later is alles op zijn plek gevallen. Vrouw Holle zit in mijn DNA. Ik ben met haar verbonden, elk jaar rond de herfst kwam ze in mijn bewustzijn, en nu lijkt ze niet van mijn zijde te wijken.

Vrouwe uit de Germaanse Mythologie

Deze vrouwfiguur komt voor in verschillende verhalen, met verschillende namen door heel Europa heen. Ze is een mythologische figuur die haar oorsprong vindt in de oude Germaanse mythologie. Ik zal hoofdzakelijk de naam Vrouw Holle gebruiken, maar je kunt natuurlijk zelf één van de andere namen gebruiken die ik in dit artikel noem.

Opgekuist van duistere symboliek

Vrouw holle heeft dus een andere en veel diepgaandere betekenis dan de oude dame uit de sprookjes van de gebroeders Grimm. Ongeveer 1,5 eeuw eerder verzamelde Charles Perrault geboren in 1628 al sprookjes, zie Charles Perrault  De sprookjes van Grimm, waar ook het sprookje van Vrouw Holle toe behoort, zijn later flink opgekuist volgens de heersende moraal van de 18^e en 19e eeuw.

De duistere, seksuele en oorspronkelijk heidense symboliek werd eruit gehaald en vervormd tot liefelijke kindersprookjes. Hierin werd aangezet tot vlijt en deugdzaamheid. (Bruno Bettelheim 1976, Marina Warner 1994) Die deugdzaamheid zien we terug in het bekende sprookje van Vrouw Holle.

De hardwerkende stiefdochter werd als beloning met goud werd bedekt. De andere dochter kreeg straf omdat ze lui was, ze werd bedekt met pek. Straffen en belonen, deugdzaamheid en vlijt zijn normen en waarden die door het steeds christelijker wordende Europa erg werden gewaardeerd. Dit herschrijven van oude sprookjes naar de heersende moraal, is over de gehele linie gebeurd.

De waterput als poort naar de onderwereld

De waterput die we denk ik allemaal kennen uit het sprookje van Vrouw Holle, is een doorgang van deze wereld naar de onderwereld. Putten en bronnen zijn in de hele Kelto-Germaanse mythologie doorgangen naar andere werelden. Ze geven leven en zijn heilig.

Via de waterput van vrouw Holle bereik je de onderwereld waar alle informatie over leven en dood aanwezig is. Zie ook hier het sprookje, de stiefdochter kwam via de waterput in de onderwereld terecht, waar ze haar transformatie doormaakte toen ze bedekt met goud weer door de poort ging.

Tijdens onze trancereizen, ook in de workshops en trainingen die we geven, gebruiken we regelmatig het oeroude beeld van de put als doorgang naar het rijk van onze voorouders. Een rijk met enorm veel lagen, gebieden en schatten aan wijsheid.

Helheem, de onderwereld vóór de komst van het christendom

En als we het hebben het over de onderwereld; deze Germaans Heidense plek werd overigens pas tijdens de christelijke tijd aangewezen als de hel. De eeuwige brandende plek van de duivel, zoals ons later is verteld. In het Heidendom van onze voorouders is de onderwereld Hel, een diepzinnige plaats van groei en kennis.

Deze plaats wordt in het Nederlands Helheem genoemd. Dit is een plek waar alles wat sterft naartoe gaat en waaruit weer nieuw leven wordt geboren. We noemen dit het cyclisch bestaan, waar eigen ook reïncarnatie toe behoort. Wij als Inheemse Heidenen zien het cyclische in het kleine en het grote van het leven. Dat is een belangrijke levensvisie.

Vrouw Holle of Perchta en het cyclisch wereldbeeld

De hel is dus pas tijdens de invoering van het christendom gedemoniseerd tot een kwaadaardige plek. Maar van oorsprong was het een plek waar de doden heen gaan, waar alle kennis bestaat en ook waar het leven weer uit vandaan komt. Vrouw Holle of Perchta heeft een begeleidende rol in deze cyclus.

Zelf ben ik in mijn jeugd altijd bang geweest voor de hel. Maar op een gegeven moment voelde het zo onnatuurlijk om een religie aan te hangen die zegt dat god liefde is. Terwijl je tegelijkertijd bang moet zijn voor de hel, die plek waar je eeuwig brandend in gegooid kan worden.

Voor mij voelt het Inheems Heidendom van de Lage Landen een stuk realistischer. Alles is bezield en ja, er zijn zeker krachten om rekening mee te houden. Ons Inheems Heidendom is niet voor softe mietjes. Maar de onderwereld, Helheem, is een interessante plek van diepe wijsheid. 

Historische bronnen over Holda en magie

Voor het jaar 1200 is er, zover ik weet, weinig op schrift te vinden over Holle / Perchta. Maar toch…rond het jaar 1000 stelde bisschop Burchard van Worms een kerkelijk rechtboek op, namelijk het Collectarium canonum of Decretum.

Hij benoemd in de 4^e passage in boek 19.5 de striga Holda (striga betekent in het Latijn een uil of een heksachtig wezen). In sommige manuscripten staat het woord ‘heks’ genoemd voor de figuur Holda:

“Heb je geloof dat er een bepaalde vrouw is, die het volk in zijn dwaasheid heks Holda noemt? En die in staat is een bepaald ding te doen, dat is met een menigte van demonen, in de gedaanten van vrouwen, die ze hebben gedwongen op bepaalde nachten op bepaalde beesten te rijden.”

Dit gaat dus over Holle en het rijden op beesten in de nacht. Later werden vrouwen ervan beschuldigd in de nacht op demonische beesten te rijden. Kun je je voorstellen dat dit door het volk werd geloofd? Een mooi staaltje aanzet tot de komende heksenvervolgingen, waar rond het jaar 1480 een omslag in kwam. Men zocht schuldigen voor de pest en de klimaatverslechtering en hongersnoden.

Maar het berijden van beesten in de nacht, kan wellicht ook een verwijzing naar de Wilde Jacht zijn.

Vrouw Holle en het bestaan van tovenaressenmagie wordt dus al rond het jaar 1000 benoemd.

Sporen van Vrouw Holle in de Lage Landen

Een interessante vraag is in hoeverre en in ons Nederlands taalgebied nog overblijfselen zijn van de Holle traditie

Dit kan op verschillende manieren worden bekeken, namelijk archeologisch, folkloristisch, of we kijken naar de herkomst van de naam of naar topografische namen:

Altaarstenen voor Hludana

1. In Friesland, in de plaats Beetgum, is een sterk beschadigd altaarbeeld van een vrouw met de inscriptie Hludana gevonden. Deze dateert uit het begin van onze jaartelling en was geschonken door vissers. En er zijn meer van deze interessante stenen altaren van Hludana gevonden in ons taalgebied, namelijk bij Nijmegen, bij Bonn en bij Kleef en Kalkar, net over onze huidige landsgrens. Men is het er over eens dat deze Germaanse godin een vruchtbaarheidsgodin is.

De Leidse taalkundige Peter Kerkhof, leidt haar naam af van het Oudgermaanse woord Hluda. En vaak verspringt er een letter (dat heet klankomzetting) dan word het Hulda en Hulda is een naam voor Holda of Holle. Dat Hludana staat voor Holle is wetenschappelijk nog niet aangetoond, maar ik vind het wel een interessante gedachte.

Folklore en Holle in volksgebruiken

2. Van der Ven beschrijft de oude Nederlandse koekplanken, waarin o.a. Vrouw Holle met spinwiel is uitgesneden (boek Friese Volksgebruiken 1970, van der Ven), ze wordt later Christelijk gemaakt en de Heilige Catharina met het rad genoemd, maar in de volksmond nog het Oude Wijf. We kennen nog de Oude Wijvenkoek. Een ontbijtkoek dat ik altijd bij mijn oma at. Volgens Annine van der Meer, in het boek Vrouw Holle en de verloren wijsheid in sprookjes, 2017, zouden dit van oorsprong offerkoeken zijn geweest voor Holle of Freya

De Matronen, Nornen en Vrouw Holle

3. Wij hebben het vaak over de 3-voudige godin, de Nornen of in onze regio de Matronen genoemd. De altaarsteen die in Friesland is gevonden lijkt op de Matronen- en altaarstenen van de Nederlandse godin Nehalennia. Deze vrouwelijke godinnen of matronen worden vaak 3-voudig afgebeeld in de kleuren rood, wit met goud en zwart. Ze worden ook enkelvoudig afgebeeld als losse aspecten van de bovenwereld, de middenwereld (aarde) en de onderwereld. Vrouw Holle is hoogstwaarschijnlijk één van deze voormoeder godinnen.

Benoemd wordt dat Holle is afgegleden tot sprookjesfiguur. Maar ik zie het liever zo, dat ze juist is óvergeleverd via een sprookjesfiguur. En het maakt niet zoveel uit of je haar Hulda, Holda, Perchta of Holle noemt.

Plaatsnamen met sporen van Holle en Hel

Hel en Holle komen in ons land veelvuldig voor in de namen van plaatsen, wateren, heuvels en bomen in ons landschap. Ik noem een aantal voorbeelden:

• Helmond, de ingang naar het onderaardse rijk van de godin Hel of Hella.
• Hellevoetsluis of Hellegatspolder.
• Hel, een buurtschap in de buurt van Putten.
• Holten bij Deventer.
• Holwerd in Friesland.

Ook geboorte staat in verband met Vrouw Holle, uit de onderwereld ontstaat ook weer leven. Vroeger kwamen kinderen uit heuvels, bomen, bronnen en putten of een Holle boom.

Er is nog een kinderboom bij Haarlem bij Kraantje Lek, daar was een Holle boom gewijd aan Holle.

Ook in o.a. Hoog Soeren stond een Jufferboom, de naam van de Witte Vrouwe galmt nog na in de mythologie van onze Lage Landen.

Tussen holle bomen en Vrouw Holle is er een verbinding. Via de wortels van deze bomen kom je in het rijk van de onderwereld, die in ons geval ook in verbinding staat met onszelf en alle kennis en kracht vanuit wie we werkelijk zijn.

Witte Wieven, juffers en Holle

Dominee en hoogleraar Laurentius Knappert schreef in 1887 in zijn proefschift over onderzoek naar de Holda mythen:

"Vrouw Holda toont zich met een grote gordel met een sleutel eraan. Daarom noemt men haar schenkster. Zij is de wolkengodin of de onweersgodin, wanneer zij met de sleutels schud gaat het onweren. De Witte vrouwen (wieven) of Vrouw Holle zijn haar historische opvolgsters. Het woord ‘wit’ van de ‘witte wieven’ betekend ‘wetend".

Laurentius Knappert vervolgt: “Witte Wieven noemt men ook wel Belewitten of ‘goede Holden’. De sleutels van Holle die hij noemt zouden toegang geven tot de schatkamer van de aarde, wier hoedster zij is en van waaruit zij als met haar hoorn van overvloed haar schatten over de aarde verbreidt……”

"En wanneer ze in deze streken (hij heeft het over Drente) verschijnt, dan begeleidt ze een zieke die gaat sterven, dan verlost ze de ziel”. Holle is hier een doodsgodin die zich over stervenden ontfermt en iemand uit zijn lijden verlost. Zij toont zich als Witte Vrouw, dus wederom, er is een link met de Witte Wieven die op sommige plekken in ons land ook Juffers worden genoemd.

De waterbronnencultus van Friezen, Saksen en Franken.

Jos Schrijnen, medeoprichter van de universiteit van Nijmegen, schrijft: "... de kinderen komen naar oude Germaanse opvattingen uit putten, bronnen en vijvers. Deze zienswijze houdt in dat alle leven uit de bron komt en na de dood weer naar de bron terugkeert. Deze bronnencultus vindt men bij de Friezen, Franken en Saksen, dit verklaart ook de rol van Vrouw Holle, ze is godin van geboorte en dood”, zegt hij….

De naam van deze godin galmt door in allerlei meisjesnamen, zoals Hilda, Hulda, Mathilde en ook in kinderrijmpjes, folklore, landschapsnamen en het sprookje…….